კონტაქტური დერმატიტები წარმოადგენს კანის ანთებით რეაქციას, რომელიც ვითარდება უშუალოდ გარეგან საშუალებებთან კონტაქტის შედეგად. რეაქციის მექანიზმიდან გამომდინარე გამოყოფენ არაიმუნოლოგიურ (გაღიზიანების შედეგად) კონტაქტურ დერმატიტს და იმუნოლოგიურ ალერგიულ კონტაქტურ დერმატიტს. კონტაქტური დერმატიტის პირველი ვარიანტი გვხვდება შემთხვევათა 80%-ში, ხოლო მეორე ვარიანტი – 20%-ში.
იდენტიფიცირებულია 2,8 ათასზე მეტი კონტაქტური ალერგენი, თუმცა შესაძლოა, რომ ნებისმიერი ნივთიერება გახდეს გამღიზიანებელი გაქტორი და ალერგენიც კი, მხოლოდ განსაზღვრულ პირობებში. არ არსებობს გამღიზიანებლის გამოვლენის სანდო ტესტი. დიაგნოზი ისმება ანამნეზისა და კლინიკური სურათის საფუძველზე.
გამღიზიანებელ აგენტებს აქვთ პირდაპირი ტოქსიური გამღიზიანებელი ზემოქმედება კანზე.
გამღიზიანებელ ნივთიერებას შეუძლია გამოიწვიოს კანის ანთებით რეაქცია პრაქტიკულად ყველა ადამიანში სათანადო კონცენტრაციითა და ხანგრძლივობით ზემოქმედებისას. კანის რეაქცია დამოკიდებულია მოქმედი ნივთიერების ფიზიკურ და ქიმიურ თვისებებზე, კონცენტრაციაზე, ექსპოზიციის დროზე. ასევე მნიშვნელობა ენიება პაციენტის ასაკს, კონტაქტის ადგილს, დერმატიტის თანაარსებობას, გენეტიკურ წინასწარგანწყობასა და შუამავალ ფაქტორებს – ტენიანობასა და ტემპერატურას.
განასხვავებენ კონტაქტური დერმატიტის მწვავე ტოქსიურ და კუმულაციურ ფორმებს.
მწვავე ტოქსიური დერმატიტი ვითარდება ისეთი ძლიერი ქიმიური ნივთიერებების ზემოქმედების შედეგად, როგორებიცაა მჟავეები ან ტუტეები. მათი ზემოქმედების შედეგად ვითარდება ერითემა, ვეზიკულები, ბუშტუკები ან კანის დესტრუქცია. რეაქცია ვითარდება რამოდენიმე წუთიდან რამოდენიმე საათოს ინტერვალში, უშუალო ზემოქმედების ადგილებში. დაზიანების კერას აქვს მკვეთრად შემოსაზღვრული კიდეები. გამღიზიანებელთან კონტაქტის შეწყვეტის შემდეგ, უმეტესწილად ადგილი აქვს ხოლმე რეაქციის სწრაფ უკუგანვითარებას. ქრონიკული კუმულაციური რეაქციები კონტაქტური დერმატიტების შედარებით გავრცელებული სახეა. ისინი გამოწვეულია სუსტი გამღიზიანებლების ხანგრძლივი ზემოქმედების შედეგად (საპონი, შამპუნი). ასეთი დერმატიტები, შესაძლოა განვითარდეს რამოდენიმე კვირის, თვის ან წლის განმავლობაში და ხასიათდება არასწორი კონტურების მქონე ერითემების, ქერცლების, ნახეთქების, ლიქენების წარმოქმნით.
ალერგიული კონტაქტური დერმატიტი მიეკუთვნება IV ტიპის ალერგიულ რეაქციებს – შენელებული ტიპის ჰიპერმგრძნობელობა. ჰაპტენი (დაბალი (500-1000) მოლეკულური მასის მქონე ანტიგენი), ხვდება რა კანზე, წარმოქმნის ჰაპტენ-მტარებელს – ეს არის ცილოვანი კომპლექსი, რომელიც უკავშირდება ლანგერჰანსის ეპიდერმულ უჯრედებს და სრული ანტიგენის სახით გვევლინება Т-ჰელპერთან ერთად, რის შედეგადაც გადმოისროლება სხვადასხვა სახის მედიატორები. მოგვიანებით Т-უჯრედები ხვდება რეგიონალურ ლიმფურ კვანძებში და წარმოქმნის მეხსიერების სპეციფიურ უჯრედებსა და Т-ეფექტორებს, რომლებიც ცირკულირებენ სისხლში. ეს პროცესი მოიცავს 5-21 დღეს. სპეციფიურ ანტიგენთან განმეორებითი კონტაქტისას ხდება აქტივირებული Т-ლიმფოციტების პროლიფერაცია, მედიატორების გამოყოფა და ციტოტოქსიური Т-უჯრედების მიგრაცია, რომელსაც თან ახლავს კონტაქტის ადგილას კანის ეკზემატოზური ანთებითი რეაქციის განვითარება. აღნიშნული ფაზა გრძელდება 48-72 საათი. მრავალი ალერგენი არის გამღიზიანებელი, ამიტომ ზოგჯერ დასაწყისში ვითარდება კანის გაღიზიანება, რაც იწვევს ალერგენის აბსორბციის გაძლიერებას. გამღიზიანებლებისგან განსხვავებით, ალერგენის მცირე რაოდენობაც კი საკმარისია ალერგიის გამოსაწვევად. ალერგიული კონტაქტური დერმატიტი იყოფა მწვავე და ქრონიკულ ფორმებად. მწვავე ალერგიული კონტაქტური დერმატიტი ხასიათდება ერითემით, შეშუპებით, ვეზიკულებითა და ალერგიით. კანის დაზიანება ზოგჯერ სცდება კონტაქტის ადგილს და ხდება გენერალიზებული. ალერგიული კონტაქტური დერმატიტის კლასიკური მაგალითია შხამით მოწამვლა. ქრონიკული ალერგიული კონტაქტური დერმატიტისას ადგილი აქვს ალერგიას, ერითემას, აქერცვლას, ლიქენიფიკაციას, ნაწილობრივ – ექსკორიაციებს.
ზოგჯერ შესაძლოა განვითარდეს ურტიკარული რეაქცია ნივთიერებასთან კონტაქტის შედეგად. ალერგიული კონტაქტური ჭინჭრის ციება ვითრედება IgE და ღრუბლისებური უჯრედების ერთმანეთთან კონტაქტისას, რის შედეგადაც გამოიყოფა ვაზოაქტიური ნივთიერებები. მიუხედავად იმისა, რომ ჭინჭრის ციება ვითარდება კონტაქტის ადგილას, იმავდროულად შესაძლებელია სისხლძარღვოვანი ხასიათის შეშუპება, ანაფილაქსია, რინოკონიუნქტივიტი, ასევე ჭინჭრისმიერი ციების გავრცელება. მაგალითად – სამედიცინო მუშაკებს შენელებული ტიპის რეაქცია ლატექსის შემცველ ხელთათმანებზე. არაიმუნოლოგიური ხასიათის კონტაქტური ურტიკარია გვხვდება იმ შემთხვევებში, როდესაც ანტიგენი იწვევს ღრუბლისებური უჯრედებიდან მედიატორების გამოყოფას ანტისხეულების მონაწილეობის გარეშე ან პირდაპირ მოქმედებს კანის სისხლძარღვებზე.
კონტაქტური ციების დიაგნოსტიკისათვის, როგორც წესი, გამოიყენება ჩხვლეტის ტესტი, რმელიც მდგომარეობს შემდეგში; კანზე დაიტანება მცირე რაოდენობით ალერგენი და ხდება მისი გაჩხვლეტა ნემსით. წყლულის განვითარება 15-20 წუთის მანძილზე ითვლება დადებით შედეგად.
ლოკალიზაცია გვეხმარება გამოვავლინოთ ალერგენი. მაგალითად, ტერფის დორზალურ ზედაპირზე განვითარებული ეკზემატოზური დერმატიტი დიდი ალბათობით მეტყველებს კანის რეაქციას ფეხსაცმელზე. კონტაქტური დერმატიტი, რომელიც გამოვლინდება აქერცვლით, ერითემით, ლიქენიფიკაციით და/ან ვეზიკულებით, მიეკუთვნება ეკზემატოზური დერმატიტების ჯგუფს. კონტაქტური დერმატიტი უნდა განვასხვავოთ ატოპიური დერმატიტისგან, ნუმულარული ეკზემისგან, ნეიროდერმიტისაგან, სებორეული დერმატიტსგან, ფოტოდერმატოზებისგან, დერმატოფიტიისგან, მედიკამენტოზური გამონაყარისა და დისჰიდროზული ეკზემისგან (პომფოლიქსი).
კონტაქტური დერმატიტის დიაგნოზი
ისმება გულდასმით შეკრებილი ანალიზის საფუძველზე, რის დროსაც უნდა გაირკვეს, ჰქონდა თუ არა წარსულში პაციენტს დერმატოზები, იღებდა თუ არა მედიკამენტებს, იყო თუ არა კონტაქტი სხვადასხვა ნივთიერებებთან, როგორია გამონაყარის ლოკალიზაცია და მიმდინარეობა, კანის ჩხვლეტის ტესტის პასუხი.
ქავილი არასპეციფიური სიმპტომია და გვხვდება მრავალი დერმატოზებისას, მათ შორის იმუნოლოგიური და ალერგიული კონტაქტური დერმატიტებისას. წვის შეგრძნება შედარებით დამახასიათებელია იმუნოლოგიური ხასიათის კონტაქტური დერმატიტებისთვის.
ჩვეულებრივი დაკვირვებების შედეგად, ნიკელი შედის იუველირული ნაკეთობების უმრავლესობაში. აშშ-ში ნიკელზე მგრძნობიარეა მოსახლეობის 5,8%, ხოლო კანის ჩხვლეტის ტესტის შედეგზე კი – 10%. ნიკელის მიმართ ალერგიზაცია განპირობებულია უხშირესად საყურეების ტარების შედეგად, სქორედ ამიტომაც, ამ ტიპის ალერგიას ქალებში უფრო ვხვდებით. შხამიანი სურო – IV ტიპის ალერგიული რეაქციის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა, რომლის მიმართაც მგრძნობიარეა მოსახლეობის 50-70%.
მრავალი კოსმეტიკური საშუალება შეიცავს ერთსა და იმავე ალერგენს (ძირითადად, ოდორატორებსა და კონსერვანტებს). უფრო მეტიც, მათ შორის შესაძლოა განვითარდეს ჯვარედინი ალერგიული რეაქციები, რაც კიდევ უფრო ართულებს სიტუაციას. მაგალითად, თუ პაციენტს აქვს ალერგია ადგილობრივ ანესთეტიკ ბენზოკაინზე, მან უარი უნდა თქვას მზისგან დამცავი კრემების მოხმარებაზე, რომელიც შეიცავს პარაამინობენზოის მჟავას, რადგანაც ისინი იწვევენ ჯვარედინ რეაქციებს.
ქრონიკული ეგზემის მქონე პაციენტების 5%-ს აღენიშნება მომატებული მგრძნობელობა ადგილობრივ კორტიკოსტეროიდულ პრეპარატებზე (როგორც თავად სტეროიდებზე, ასევე წამლის ფორმულაში შემავალ ინგრედიენტებზე).
შესაზლებელია ალერგიული რეაქციის ქონა დამატენიანებელ საშუალებებზე; აღნიშნულ შემთხვევაში ალერგენი შესაძლოა იყოს შემნახველი ნივთიერებები (კონსერვანტები).
დერმატიტის მქონე პაციენტებს ვენური სტაზის ფონზე შესაძლოა ჰქონდეთ მომატებული რისკი ალერგიული კონტაქტური დერმატიტის განვითარებისა ადგილობრივ აგენტებზე. კანის მომატებული მგრძნობელობა (ალერგიული კონტაქტური დერმატიტი აღენიშნება პაციენტთა 50%-ს) განპირობებულია ანთების შედეგად კანის ბარიერული ფუნქციის დარღვევით, რაც იწვევს ალერგენებისა და გამღიზიანებლების შეწოვის მატებას.
ალერგიული კონტაქტური დერმატიტის მკურნალობა.
ალერგიული კონტაქტური დერმატიტის მქონე პაციენტებს უტარდებათ კანის ჩხვლეტის ტესტი ალერგენზე და სრულებით ხდება მათთან კონტაქტის გამორიცხვა. პაციენტმა უნდა იცოდეს ალერგენების წყარო და ჯვარედინი აგენტები.
იმონოლოგიური კონტაქტური დერმატიტებისას აუცილებელია კონტაქტის გამორიცხვა მაქსიმალურად დიდი რაოდენობით გამღიზიანებელთან. კონტაქტი წყალთან, რომელიც აშრობს კანს და იწვევს ნახეთქების გაჩენას, მინიმუმამდე უნდა იქნას შემცირებული. სასურველია კანის დამატენიანებელი პროცედურების ჩატარება, მტევნები დავიცვათ ხელთათმანებით. სისტემური სტეროიდები უნდა გამოვიყენოთ უკიდურესად იშვიათად, კომპრესები – ვეზიკულების ჩართვისას. დაავადების ქრონიკული მიმდინარეობისას მკურნალობის ძირითადი საშუალებებია ადგილობრივად გამოსაყენებელი კორტიკოსტეროიდები და დამატენიანებლები.
___________________________________
ფარმაკოთერაპია და პრეპარატები: ფარმაცევტული ფირმების წარმომადგენლებს შეუძლიათ ინფორმაცია მოგვაწოდონ ელფოსტაზე mpifarm@gmail.com
ფიტოთერაპია: იხილეთ კლინიკური და ემპირიული ფიტოთერაპია
ვის მივმართოთ – იხ. მედიკოსთა პერსონალური გვერდები
თემატურად მომიჯნავე სტატიები
საავტორო უფლებები და რეკლამა პოსტ-სტატიაზე: მასალა წარმოადგენს “არჩილ შენგელიას და ლალი დათეშიძის სამედიცინო ენციკლოპედიის” ნაწილს. საავტორო უფლებები დაცულია. სტატიის გამოყენებისათვის, აგრეთვე მასზე ბანერის განსათავსებლად მიმართეთ mpifarm@gmail.com
ლიტერატურა, წყაროები, გაფრთხილება
- დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ. “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. თბილისი, 2005. “ტექინფორმის” დეპონენტი N: 1247. თეიმურაზ ჩიგოგიძის რედაქციით.
- დათეშიძე ლალი, შენგელია არჩილ, შენგელია ვასილ; “ქართული სამედიცინო ენციკლოპედია”. მეორე დეპო-გამოცემა. ჟურნალი “ექსპერიმენტული და კლინიკური მედიცინა”. N: 28. 2006. დეპონენტი პროფესორ თეიმურაზ ჩიგოგიძის საერთო რედაქციით. სარედაქციო კოლეგია: ჭუმბურიძე ვახტანგ, კორძაია დიმიტრი, მალაზონია მარინა, ვაჭარაძე კახა, ტყეშელაშვილი ბესარიონ.
- Большая медицинская энциклопедия; Москва, издательство ,,Советская энциклопедия” – 1988